Tháng 4 năm 2006, đoàn công tác Bảo tàng Văn học Việt Nam có một chuyến đi đặc biệt: cùng nhà văn Kim Lân trở lại ấp Cầu Đen, xã Quang Tiến, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang (nay thuộc xã Quang Trung, tỉnh Bắc Ninh), nơi nhà văn Nguyên Hồng từng sinh sống và sáng tác trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp. Đồng hành với đoàn còn có nhà văn Nguyên An, Phó Ban quản lý dự án Bảo tàng Văn học Việt Nam cùng bốn cán bộ Bảo tàng.
Chuyến đi ngược dòng ký ức bắt đầu từ 7h30 sáng tại Hà Nội, đến khoảng 10 giờ, đoàn được đón tiếp bởi bác Nguyễn Vũ Giang, con trai cả của nhà văn Nguyên Hồng. Tại ngôi nhà cũ, bao kỷ niệm xưa ùa về, nhà văn Kim Lân bồi hồi kể lại những năm tháng sôi động nơi đây. Ông đã sống suốt 9 năm ở Cầu Đen, viết nên truyện ngắn nổi tiếng “Làng” ngay trong ngôi nhà này.
Không chỉ riêng nhà văn Kim Lân, Cầu Đen từng là điểm hẹn văn chương, nơi lui tới của nhiều tên tuổi lớn: nhà văn Nguyên Hồng, Ngô Tất Tố, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng, nhạc sĩ Phạm Duy, họa sĩ Nguyễn Sáng, Nguyễn Tiến Chung…
Nhà văn Nguyên Hồng thường ngồi viết trên chõng tre, bên góc sân hay dưới gốc mít, gốc tre. Ông có thói quen dọn dẹp sạch sẽ quanh chỗ ngồi, đi lại vòng tròn thật lâu rồi mới bắt đầu viết. Viết xong đoạn nào, ông đọc ngay cho bạn bè nghe đoạn ấy. Cũng tại đây, nhà văn Nguyễn Huy Tưởng đã khởi thảo những chương đầu của tiểu thuyết “Sống mãi với Thủ đô”.
Nhà văn Kim Lân nhớ lại: năm 1946, khi ông vừa hoàn thành truyện ngắn “Làng”, chỉ 5 ngày sau, quân Pháp đã nổ súng vào xóm Cầu Đen. Rời nơi ấy, ông sang Việt Yên gặp nhạc sĩ Văn Cao để cùng bàn bạc việc ra số báo “Văn nghệ” đầu tiên. “Số báo Văn nghệ Việt Nam đầu tiên ra đời qua một trận đánh Tây”, nhà văn Kim Lân kể.
Những chiều ở Cầu Đen, nhà văn Kim Lân và Nguyên Hồng thường gặp nhau, chuyện trò về văn chương, văn hóa, đời sống kháng chiến. Cũng nơi đây, ông viết tiếp truyện ngắn “Con chó xấu xí”. Cuối năm 1946 – đầu 1947, nhà thơ Nguyễn Đình Thi trở lại Cầu Đen sau khi viết xong ca khúc “Người Hà Nội”. Trong bữa cơm cưới em gái nhà văn Kim Lân, ông đã hát vang ca khúc ấy, để lại một kỷ niệm không thể nào quên.
Chuyến trở lại Cầu Đen năm 2006 khép lại vào buổi trưa, nhưng trong lòng thành viên đoàn công tác Bảo tàng Văn học còn đọng lại biết bao xúc động. Xóm nhỏ ấy đã trở thành một địa chỉ văn hóa đặc biệt, không chỉ in dấu chân của những tên tuổi lớn: nhà văn Nguyên Hồng, Kim Lân, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng…; mà còn là nơi đã ấp ủ, thai nghén và ra đời nhiều tác phẩm Văn học, nghệ thuật tiêu biểu của dân tộc trong những ngày đầu kháng chiến chống Pháp.
Bảo tàng Văn học Việt Nam